Kleurrijke Revolutie: De Innovatieve Reis van Henri Matisse

Bij het betreden van de levendige wereld van Henri Matisse (1869-1954) realiseert men zich al snel dat ze in het gezelschap zijn van een lumineuze figuur uit de kunstwereld van de 20e eeuw. Geboren in Frankrijk, onderscheidde Matisse zich als een meester in kleur en een vernieuwende benadering van tekenen, waardoor hij niet alleen bekendheid verwierf als schilder, maar ook als tekenaar, graficus en beeldhouwer.

Samen met Picasso en Duchamp wordt Matisse gezien als een belangrijke speler in de radicale evolutie van de beeldende kunst in het begin van de 20e eeuw, waarbij hij een leidende rol speelde in de transformatie van de schilderkunst en beeldhouwkunst. Aanvankelijk bestempeld als een Fauve, een 'wilde beest' vanwege zijn niet-conventionele gebruik van kleur, werd hij in de jaren 1920 erkend als een hoeder van de klassieke traditie van de Franse schilderkunst. Gedurende meer dan vijftig jaar verdiende zijn expressiviteit in kleur en tekenen hem een plaats als een van de voortrekkers van de moderne kunst.

Laten we nu teruggaan naar de wortels van deze artistieke reus. Matisse werd geboren in het noordelijke Franse stadje Le Cateau-Cambrésis. Opgegroeid in Bohain-en-Vermandois, Picardië, waar zijn ouders een bloemenbedrijf runden, studeerde Matisse eerst rechten in Parijs en begon te schilderen in 1889, na een aanval van blindedarmontsteking. Deze creatieve ontwaking, wat Matisse "een soort paradijs" noemde, leidde tot een verrassende overstap van recht naar kunst, een verandering die zijn vader niet kon bekoren.

Terug in Parijs in 1891 werd Matisse leerling aan de Académie Julian, onder leiding van William-Adolphe Bouguereau en Gustave Moreau. Zijn vroege stijl draaide om traditionele stillevens en landschappen, maar zijn invloeden varieerden van oude meesters als Chardin, Poussin en Watteau tot moderne kunstenaars als Manet en de kunst van Japan.

Temidden van deze creatieve reis bloeide Matisse's persoonlijke leven op. Zijn relatie met Caroline Joblau resulteerde in de geboorte van zijn dochter Marguerite in 1894, en in 1898 trouwde hij met Amélie Noellie Parayre. Samen voedden ze Marguerite op en kregen ze twee zoons, Jean en Pierre. Matisse's familie diende vaak als modellen voor zijn schilderijen.

Tijdens een levensveranderend bezoek in 1896 ontmoette Matisse de Australische schilder John Russell op het eiland Belle-Île. Russell introduceerde hem niet alleen tot het impressionisme en het werk van Vincent van Gogh, maar veranderde ook fundamenteel Matisse's benadering van kleur. Matisse stapte over van een aardse kleurenpalet naar levendige tinten en schreef Russell toe dat hij hem onderwees in de kleurtheorie.

Naar aanleiding van het advies van Camille Pissarro bezocht Matisse Londen om het werk van J.M.W. Turner te bestuderen en maakte een memorabele reis naar Corsica. In 1899 keerde hij terug naar Parijs, waar hij samenwerkte met Albert Marquet en andere tijdgenoten, en zijn persoonlijke kunstcollectie ontwikkelde met werken van Rodin, Gauguin, Van Gogh en Cézanne. Vooral Cézanne's structuur en kleurgevoel bleken inspirerend voor Matisse.

Tussen 1898 en 1901 weerspiegelde het werk van Matisse een divisionistische techniek geïnspireerd door het essay van Paul Signac. In de periode van 1902-1903 maakte hij echter donkerder, vormgerichte werken die zijn financiële problemen weerspiegelden. Rond deze tijd begon Matisse ook met het verkennen van beeldhouwkunst, wat leidde tot zijn opmerkelijke werk "De Slaaf" in 1903. Ondanks deze uitdagingen zette Matisse zijn artistieke reis voort en verfijnde hij voortdurend zijn unieke benadering van vorm, kleur en emotie.

De Ontketening van het Fauvisme en Matisse's Gedurfde Chromatische Reis

Als je in 1904 de galerie van Ambroise Vollard was binnengestapt, zou je Matisse's eerste solotentoonstelling hebben gezien. Ondanks een lauwe ontvangst stond Matisse op het punt van een transformatie. Een zomer lang schilderen in St. Tropez, samen met neo-impressionisten Signac en Henri Edmond Cross, bracht zijn voorliefde voor heldere, expressieve kleuren naar voren. Deze periode resulteerde in een van zijn belangrijkste neo-impressionistische werken, "Luxe, Calme et Volupté".

In 1905 leidde een reis naar het zuiden Matisse naar een samenwerking met André Derain in Collioure. Zijn kunstwerken uit deze periode treffen met hun vlakke vormen en ingetogen lijnen en maken op een minder gestructureerde manier gebruik van het pointillisme dan zijn eerdere werken.

Dat jaar zorgde de kunstwereld voor opschudding toen Matisse en een groep avant-garde kunstenaars, die al snel bekend zouden worden als "Fauves", hun creaties tentoonstelden op de Salon d'Automne. Ze wisten emoties vast te leggen met tumultueuze, vaak dissonante kleuren, waarbij ze de natuurlijke tinten van hun onderwerpen negeerden. Matisse's bijdragen, "Geopend Raam" en "Vrouw met de Hoed", bevonden zich in het middelpunt van de storm. Hun ontvangst was controversieel, om het zacht uit te drukken.

Criticus Louis Vauxcelles vatte de opschudding samen in één zin - "Donatello au milieu des fauves!" (Donatello te midden van de wilde beesten), waarbij hij het scherpe contrast tussen deze wilde nieuwe kunstwerken en een sculptuur uit de Renaissance die de tentoonstellingsruimte deelde, vergeleek. Deze zin, afgedrukt in de dagelijkse krant Gil Blas, werd al snel opgenomen in het gangbare vocabulaire en vormde effectief de term "Fauvisme".

De storm van kritiek, waaronder de bewering van Camille Mauclair dat "een pot verf in het gezicht van het publiek is gegooid", ging niet zonder zijn zilveren randjes. De aankoop van Matisse's zwaar bekritiseerde "Vrouw met de Hoed" door de familie Stein was een welkome opsteker voor de kunstenaar.

Nu gezien als een leider van de Fauves naast Derain, waarbij elk zijn eigen volgelingen had, stond Matisse aan het hoofd van een levendige rebellie. De groep, met onder andere kunstenaars Georges Braque, Raoul Dufy en Maurice de Vlaminck, haalde inspiratie uit de symbolistische schilder Gustave Moreau. Als professor aan de École des Beaux-Arts in Parijs moedigde Moreau zijn studenten aan om conventionele formaliteit te trotseren en hun creatieve visies na te jagen. In feite legde hij de basis voor de gedurfde beweging die het Fauvisme was.

"Datgene waarvan ik droom, is een kunst van balans, zuiverheid en sereniteit, zonder storende of deprimerende onderwerpen... een kalmerende invloed op de geest, iets als een comfortabele fauteuil die ontspanning biedt na fysieke vermoeidheid." - Henri Matisse

In een artikel uit 1907 voor La Falange bood Apollinaire inzicht in Matisse's kunst dat herhaling verdient: "We bevinden ons hier niet in aanwezigheid van een extravagante of extremistische onderneming: Matisse's kunst is bij uitstek redelijk." Desondanks zorgde Matisse's werk destijds voor veel opschudding en had hij moeite om zijn gezin te onderhouden. Zijn provocerende werk uit 1907, "Nu bleu", werd zelfs symbolisch in brand gestoken tijdens de protesten van de Armory Show van 1913 in Chicago.

Niettemin deed het afnemen van de Fauvistische golf na 1906 weinig af aan de opkomst van Matisse. Veel van zijn meest gevierde creaties kwamen tot leven tussen 1906 en 1917. Gedurende deze jaren maakte hij deel uit van de levendige gemeenschap van artistiek talent in Montparnasse, hoewel zijn traditionele houding en gestructureerde werkritme hem enigszins afzonderden van de menigte. Matisse bleef openstaan voor nieuwe invloeden: na een belangrijke tentoonstelling van islamitische kunst in München in 1910 bracht hij twee maanden in Spanje door om Moorse kunst te bestuderen. Deze blootstelling leidde tot een gedurfde transformatie in zijn werk, met het gebruik van levendige, onvervalste kleur, zoals te zien is in "L'Atelier Rouge" (1911).

Een van de blijvende samenwerkingen van Matisse was die met de Russische kunstverzamelaar Sergei Shchukin. Als reactie op een dubbele schilderopdracht van Shchukin produceerde Matisse een van zijn baanbrekende werken, "La Danse". Het tegenstuk van dit werk was "Muziek", geschilderd in 1910. Een eerdere versie van "La Danse" (1909) is te vinden in de collectie van het Museum of Modern Art in New York City. Deze periode toont Matisse's toewijding om grenzen te verleggen terwijl hij een gevoel van rationele uitbundigheid behield in zijn kunst.

Rond 1904 vond Matisse een tijdgenoot in Pablo Picasso, die twaalf jaar jonger was. Hun wegen kruisten elkaar voor het eerst in de Parijse salon van Gertrude Stein en haar metgezellin Alice B. Toklas. De Amerikaanse expatkringen in Parijs, aangevoerd door Gertrude Stein, haar broers Leo en Michael Stein, en Michaels vrouw Sarah, waren groot voorstanders van Matisse's kunst. Deze Amerikaanse patronen uit het begin van de 20e eeuw voegden aanzienlijk toe aan hun collecties met werken van Matisse. Bovendien werden Gertrude Stein's Amerikaanse landgenoten uit Baltimore, de zussen Cone, Clarabel en Etta, fanatieke verzamelaars van Matisse en Picasso, met honderden werken van hen. Deze uitgebreide collectie bevindt zich nu in het Baltimore Museum of Art.

Terwijl de salon van Stein een levendige ontmoetingsplaats was voor kunstenaars, vonden niet alle kunstenaars hun werken terug op de muren van 27 Rue de Fleurus. Monet, Cézanne, Matisse en Picasso stonden centraal in de collectie van Leo en Gertrude Stein, terwijl de collectie van Sarah Stein een duidelijke nadruk legde op Matisse.

De zaterdagavonden in de salon trokken een illustere menigte. Onder de metgezellen van Picasso bevonden zich Fernande Olivier (Picasso's partner), Georges Braque, André Derain, de dichters Max Jacob en Guillaume Apollinaire, Marie Laurencin (Apollinaire's partner en zelf ook kunstenaar) en Henri Rousseau.

De kring van Matisse richtte de Académie Matisse in Parijs op en financierde deze. Deze privéschool zonder commercieel oogmerk werd een platform waar Matisse beginnende kunstenaars mentorde van 1907 tot 1911. Onder zijn toegewijde studenten bevonden zich Hans Purrmann en Sarah Stein, wat de tastbare invloed van Matisse op zijn tijdgenoten en de volgende generatie kunstenaars aantoont.

"Er zijn altijd bloemen voor wie ze wil zien." - Henri Matisse

Post-Parijse Tijdperk

In 1917 waagde Matisse de sprong en verhuisde hij naar Cimiez aan de Franse Rivièra, gelegen in de buitenwijken van Nice. De jaren na deze verhuizing lieten een merkbare verzachting in zijn stijl zien, kenmerkend voor een "terugkeer naar orde". Dit thema was typerend voor de periode na de Eerste Wereldoorlog en vertoont overeenkomsten met het neoclassicisme in het werk van Picasso en Stravinsky en het traditionalisme van Derain. Matisse's oriëntalistische odalisk-schilderijen uit deze periode waren populair, maar kregen ook kritiek van sommige tijdgenoten, die ze oppervlakkig en decoratief vonden.

Eind jaren 1920 volgde er een opleving van actieve samenwerkingen voor Matisse, waarbij hij samenwerkte met een diverse groep kunstenaars uit Frankrijk, Nederland, Duitsland, Spanje, evenals Amerikaanse inwoners en recente immigranten.

Na 1930 kreeg het werk van Matisse een hernieuwde energie, gekenmerkt door gedurfde vereenvoudiging. Onder aanmoediging van de Amerikaanse kunstverzamelaar Albert C. Barnes creëerde hij een grootse muurschildering voor de Barnes Foundation, getiteld "La Danse II", voltooid in 1932. Deze stichting herbergt nu ook verschillende andere meesterwerken van Matisse.

In 1939 besloten Matisse en zijn vrouw na 41 jaar huwelijk uit elkaar te gaan. Gezondheidsproblemen leidden ertoe dat hij in 1941 een colostomieoperatie onderging, waarna hij aan een rolstoel was gekluisterd. Zijn verzorgster was een Russische vrouw, Lydia Delektorskaya, een van zijn voormalige modellen. Ondanks zijn fysieke beperkingen bleef hij creëren en maakte hij gebruik van assistenten om grootschalige knipkunstcollages of gouaches découpées te maken. Zijn serie Blue Nudes getuigt van zijn vermogen om zijn gevoel voor kleur en geometrie naar dit medium te brengen, waarbij hij werken creëert die eenvoudig maar ongelooflijk expressief zijn.

In 1947 bracht Matisse Jazz uit, een beperkte oplage boek met prints van levendige papierknipcollages en zijn geschreven bespiegelingen. Gedurende de jaren 1940 waagde hij zich ook aan grafische kunst, waarbij hij zwart-wit illustraties maakte voor verschillende boeken en meer dan honderd originele lithografieën produceerde in de Mourlot Studios in Parijs.

Ondanks zijn over het algemeen apolitieke aard werd Matisse diep geschokt toen hij hoorde over het leed van zijn dochter Marguerite tijdens de oorlog - haar betrokkenheid bij het verzet, haar marteling in een gevangenis in Rennes en haar veroordeling tot het concentratiekamp Ravensbrück.

Volgens David Rockefeller was Matisse's laatste artistieke onderneming het ontwerpen van een gebrandschilderd raam voor de Union Church van Pocantico Hills, gelegen nabij het Rockefeller-landgoed ten noorden van New York City. Zoals Rockefeller vermeldt: "Dit laatste artistieke werk hing aan zijn slaapkamermuur toen hij in november 1954 overleed". De installatie van dit kunstwerk werd voltooid in 1956 en voegt nog een parel toe aan Matisse's nalatenschap.

"Als mijn verhaal ooit waarheidsgetrouw van begin tot einde zou worden geschreven, zou het iedereen verbazen." - Henri Matisse

Matisse's Blijvende Invloed

In 1951 zag Matisse de voltooiing van een vierjarig project, waarbij hij het interieur, de glas-in-loodramen en de decoraties ontwierp voor de Chapelle du Rosaire de Vence, beter bekend als de Matisse Kapel. De verwezenlijking van dit project was het resultaat van zijn diepe band met Zuster Jacques-Marie, die hij aanvankelijk in 1941 in dienst nam als verpleegster en model voordat ze toetrad tot de Dominicaner orde. Hun paden kruisten elkaar opnieuw in Vence, wat leidde tot een samenwerking, een verhaal dat prachtig wordt verteld in haar boek uit 1992 "Henri Matisse: La Chapelle de Vence" en de documentaire uit 2003 "A Model for Matisse".

In 1952 wijdde Matisse een museum aan zijn artistieke reis, gelegen in zijn geboorteplaats. Het museum herbergt nu de op twee na grootste collectie Matisse-werken in Frankrijk. Matisse's levensreis eindigde met een hartaanval in 1954, toen hij 84 jaar oud was. Zijn laatste rustplaats bevindt zich op de begraafplaats van het Monastère Notre Dame de Cimiez, gelegen nabij Nice.

Door een parallel te trekken met de invloed van William Shakespeare op de literatuur en Sigmund Freud op de psychologie, is Matisse's bijdrage aan de Fauvistische beweging onmiskenbaar diepgaand. De weerklank van zijn invloed op de schilderkunst na de Tweede Wereldoorlog heeft alleen maar bijgedragen aan zijn statuur in de loop der tijd. Volgens het concept dat door Hans Hofmann wordt gepropageerd, waarbij kleur wordt toegeschreven als de drijvende kracht achter de structuur van een schilderij, is de invloed van Matisse zichtbaar in de Amerikaanse abstracte kunst. Dit blijkt uit het werk van gerenommeerde kunstenaars zoals Jackson Pollock en Mark Rothko, en andere kleurveldschilders.

Matisse staat daarom bekend als een cruciale figuur van de 20e eeuw, waarvan de invloed door de tijd heen resoneert. Door een onderscheidende visuele taal te creëren met het gebruik van kleuren en arabeske lijnen, beschouwde hij het schilderen niet alleen als een middel tot een doel, maar als een doel op zich. Deze visie heeft een onuitwisbare indruk achtergelaten op toekomstige kunstbewegingen en het oeuvre van vele kunstenaars uit de 20e eeuw.